왜 베트남 사람들은 이런 종이로 만든 물건들을 태우는 걸까? 베트남 사람들의 특별한 내세관 때문이다. 이들의 내세관은 현실과 내세가 일정 부분 겹쳐있다. 즉 사후 세상의 망인들도 현실 세상의 인간처럼 똑같은 방식으로 살고 있다고 믿고 있다. 그래서 돈도 필요하고 여러 가지 물건이 필요한데, 이것을 현실 세상에서 배송해 주어야 한다. 어떻게 배송해 주는가? 불로 태워서 배송한다. 종이로 만든 제품을 불로 태우면 연기가 되어 저승에 도달한다는 것이다. 그래서 적게는 몇 십 만동(몇 만원)부터 많게는 몇 천 만 동(몇 백만원) 어치의 종이 가전제품을 구매해서 한 순간에 태워 버린다. 이것을 화방제사라고 한다.

근데 스마트폰 5G는 아직 이승에서 보급도 안된 제품인데 벌써 저승에서는 인기만점이다. 올해에 제일 많이 팔린 제품이 4G와 5G 스마트 폰이라고 한다. 궁금한 것이 있다. 옛날에 죽은 사람들이 과연 현대의 가전제품을 사용할 줄 알까? 그들의 생전에 보지도 못한 제품들이 지금 얼마나 많은가. 특히 스마트 폰을 사용할 줄 알까. 나는 지금 3G를 사용한 지 몇 개월이 되었어도 아직 50%도 다 익히지 못했다. 만약 베트남 사람들이 생각하는 저승세계가 이승과 똑같다면, 저승에서는 얼마나 놀라고 있을까, 생전 듣도 보도 못한 제품들이 날라오니.

원래 제사의 대상은 인간이 아니라 하늘天이었다. 제사는 인간이 신과 만나는 방법으로 고대에는 어느 민족이든지 제천의식祭天儀式을 거행했다. 특히 고대중국에서 제일 높은 신神인 상제에게 드리는 제사는 천자天子만이 주관할 수 있도록 했으며 그 밖의 사람들은 함부로 제사를 지낼 수 없었다. 그만큼 하늘에 대한 제사는 경敬의 극치를 표하는 것으로 매우 경건하고 지엄하게 드렸는데 이러한 하늘의 제사가 조상제사로 변형된 것은 황제에 대한 제사를 지내면서 시작되었다. 처음에는 큰 공덕功德이 있는 황제들에게만 제사를 지내던 것이, 주대周代에 이르면 혈통에게 제사 지내는 것으로 바뀌면서, 조상제사와 하늘제사가 동등한 비중을 가지게 되었다. (안점식「세계관과 영적전쟁」서울, 죠이출판사, pp 139-140)

우리나라의 경우 삼국사기三國史記에 조상에게 제사를 지낸 기록이 있는데 그것은 제천의식 때, 건국시조들에게 배향拜向한 것으로, 이것 외에 조상제사에 대한 예는 거의 찾아 보기가 힘들다. 고려 말에 성리학의 도입으로 유학자들이 늘어났고 조선 초에는 유교가 국가이념이 되었어도 제사를 지내는 사람은 소수의 양반에 불과했다. 그러나 임진왜란과 병자호란 이후 급격한 사회변동과 함께 신분질서가 느슨해지면서 양반의 수가 급속히 증가하여 10%도 안되던 양반의 비율이 조선 말 철종(1849-1863)에 이르면 전체 국민의 70%가 양반이 되었다. 그리하여 제사를 지내는 것이 양반의 상징으로써 전 국민에게 보편화 되었다. (위의 책, pp141)

죽은 조상에게 제사를 지내는 것은 공자에 의하면 효도의 연장선이다. 공자는 효도란 현재의 부모뿐 만이 아니라 7대 조상까지 잘 모시는 것이 효도라고 하였다. 그러면서 공자는 또 말을 바꾸어, ‘사람을 섬기지 못하면서 어찌 귀신(죽은 사람의 혼령)을 섬기겠으며 삶을 모르면서 어찌 죽음을 알겠는가’ 라고 하였다.

이와 같이 공자는 조상제사를 단지 효의 상징으로 권장했던 것이다. 그러나 베트남 사람들은 조상제사를 복을 받기 위해 드리고 있다. 죽은 조상에게 잘해야 조상이 자기에게 복을 준다고 생각하고 있는 것이다. 그러나 이 것은 부모의 사랑에 대한 오해이다. 자식에 대한 부모의 사랑은 조건적인 사랑이 아니다. 무조건적인 사랑이다. 설사 자식이 잘못했어도, 또 악을 저질렀어도 부모는 그 자식이 잘 되기를 바라는 것이다.

한국에서 몇 년 전에 상영된 영화 ‘공공의 적’ 은 패륜의 내용이지만 그 패륜아들을 보호하려는 모성은 너무 기가 막혀 가슴이 먹먹하다. 아들(이성재 분)이 부모의 돈을 빼앗기 위해 부모를 무참히 살해하고 도망 갔다. 그런데 사건 현장에 아들의 손톱 조각이 남아 있었다. 그의 엄마는 그 증거를 인멸하기 위해 마지막 숨을 다해 손을 뻗어 아들의 손톱을 집어서 삼켜버린다. 자기는 아들의 칼에 죽어도 자기 아들이 붙잡히지 않기를 바라는 모성의 극치이다. 또한 윤리적인 문제로 논란이 일었던 영화 마더(Mother), 엄마(김혜자 분)는 자신의 멍청한 아들(원빈 분)이 저지른 살인사건에 목격자가 있다는 것을 알고 그 목격자를 찾아가서 살해한다. 부모는 그런 존재이다. 자신의 자식이 비록 잘못했어도 눈이 멀어 자식을 두둔하는 것이 모부성母父性의 본능이다.

그러므로 조상에게 제사를 지내지 않았다고 조상이 자손에게 저주를 내린다는 생각은 극히 잘못된 믿음이다. 반대로 자손들이 죽은 조상들에게 제사를 지내서 죽은 조상들이 자손들에게 복을 준다면 이 땅의 공의는 뒤죽박죽이 될 것이다. 모든 죽은 조상들은 자기 자식들의 잘잘못에 눈이 어두워 무조건 자식 편만 되기 때문이다.
(다음 호에 계속)

Kim Young Shin/ PGĐ Trung tâm Giao lưu Văn hóa Việt Hàn

Tối 30/8, khu Trung Hòa, Hà Nội nóng bức. Nhiệt độ đã cao, mấy chiếc lư hóa vàng mã trước chung cư lại “phun” lửa ra xung quanh, khiến cho thời tiết đã oi bức càng ngột ngạt hơn. Những lưỡi lửa đỏ rực thoát ra từ những chiếc lỗ tròn như muốn nuốt cả chiếc lư to lớn.


Các bạn nước ngoài đừng vội nghĩ rằng trẻ con chơi dại nghịch lửa. Người lớn mới tác giả của việc này. Họ cầm đầy trên tay những món đồ làm bằng giấy và đốt chúng. Nào là nhà lầu, xe hơi, máy giặt, tủ lạnh, xe máy đủ cả…Nhìn vào ta dễ tưởng nhầm đó là những món đồ chơi chúng ta thường mua cho trẻ nhỏ. Nhưng nếu vậy thì tại sao lại đốt chúng đi? Hay đấy là những món đồ chơi của trẻ con không dùng đến nữa? Nếu thế thì tại sao nhà nhà, người người đều đốt những món đồ giống nhau cùng một lúc. Hay giống như Trung Quốc, theo chính sách hạn chế sinh đẻ, số lượng con trong một gia đình sẽ được phân bố theo đơn vị làng xã hoặc cơ quan nên dù các bà mẹ không đồng thời mang bầu, không đồng thời sinh con và nuôi dạy con nhưng vẫn có những món đồ chơi cùng độ tuổi? Nếu thế thì tại sao lại đốt trong cùng một ngày? Mới hôm qua lư hóa vàng còn trống trơn mà hôm nay đã chật kín đầy tro đốt.

Năm nay ngày 30 tháng 8 dương lịch là ngày 15 tháng 7 âm lịch. Ở Việt Nam ngày 15 tháng 7 Âm lịch được gọi là Ngày Rằm tháng Bảy, hay Lễ Vu Lan. Đây là một trong bốn ngày lễ lớn của Phật giáo (Lễ Phật Đản, Lễ Phật thành Đạo, Lễ Phật nhập diệt, Lễ Vu Lan). Nhưng vì sao vào ngày này người Việt Nam lại đốt đồ chơi giấy? Thực ra đấy không phải là những món đồ chơi đâu bình thường được làm từ giấy mà là những lễ vật thiêng liêng. Có đầy đủ các chủng loại lễ vật. Từ các vật dụng gia đình quan trọng mang thương hiệu nổi tiếng cho đến bình nóng lạnh dùng trong nhà tắm. Có cả những tòa biệt thự với đầy đủ trang thiết bị tiện nghi như từ máy giặt, giường ngủ đến ghế ngồi. Thậm chí còn có cả smartphone 5G nữa. Giá cả cũng không hề rẻ. Một chiếc villa giá 300.000 đồng, xe máy 150.000 đồng, xe Benz 100.000 đồng, còn smartphone cỡ nhỏ nhất cũng phải 150 nghìn đồng. Mọi người thi nhau mua những đồ này về rồi đồng loạt đốt trong ngày rằm tháng 7 âm lịch. Thật lãng phí quá! Nếu đó là những đồ chơi mà lũ trẻ đã chơi thỏa thích đến khi không dùng được nên phải đem đốt thì còn thấy đỡ tiếc, đằng này những đồ này vừa mới mua đã phải mang đi đốt. Tôi thấy tiếc, thấy xót ruột như thể người ta đang đốt tiền vậy.

Vì sao người Việt Nam lại đốt những món đồ làm bằng giấy như vậy ? Đấy là vì thế giới tâm linh đặc biệt của người Việt Nam. Người Việt Nam tin rằng ‘dương sao âm vậy’. Nghĩa là họ tin rằng người chết ở thế giới bên kia cũng đang sống theo phương thức giống người ở dương gian. Chính vì thế người chết cũng cần tiền và nhiều đồ vật khác, những món đồ đó phải do thế giới thực gửi sang. Vậy gửi bằng cách nào? Chỉ cần đốt rồi gửi đi. Sau khi dùng lửa đốt, khói sẽ tỏa ra và bay sang thế giới bên kia. Vì thế mọi người thường mua sản phẩm gia dụng bằng giấy với giá vào khoảng từ vài trăm nghìn đến vài triệu rồi đốt ngay trong tức khắc. Những món đồ này được gọi là vàng mã.

Thế nhưng Smartphone 5G vẫn còn chưa có ở thế giới hiện tại mà đã nổi tiếng ở thế giới bên kia rồi. Khi được hỏi, người bán hàng đã cho biết sản phẩm bán chạy nhất năm nay là smartphone 4G và 5G.
Tôi thấy hơi tò mò. Liệu người đã khuất từ xa xưa có biết cách sử dụng các sản phẩm gia dụng hiện đại không? Thử nghĩ mà xem có biết bao nhiêu sản phầm hiện đại của thời nay mới được phát minh gần đây. Đặc biệt là smartphone. Tôi sử dụng smartphone 3G cũng được mấy tháng rồi nhưng mới chỉ thành thạo được khoảng 50%. Giả sử thế giới bên kia theo suy nghĩ của người Việt Nam giống hệt với thế giới thực tại thì không hiểu người ở thế giới bên kia ngạc nhiên thế nào khi nhận được toàn những món đồ trước khi chết họ chưa từng nghe và cũng chưa từng nhìn thấy.

Vốn dĩ đối tượng cúng tế không phải là con người mà là Ông Trời. Cúng tế là phương pháp người và thần gặp nhau, bất cứ dân tộc nào ở thời cổ đại cũng cử hành nghi lễ Tế Trời. Đặc biệt vào thời Trung Hoa cổ đại, chỉ mình Thiên tử (Vua) được phép cúng tế Thượng đế (Trời) – vị thần tối cao, còn dân chúng tuyệt đối không được tùy tiện cúng bái. Việc cúng tế Trời được cử hành một cách tôn kính và nghiêm ngặt nhằm thể hiện chữ “Kính”. Dần về sau, cúng tế Trời chuyển thành thờ cúng tổ tiên và thờ cúng Vua. Trong sách Chu Đại có viết, thời gian đầu, người dân chỉ thờ cúng những vị Vua có công đức lớn, nhưng sau đó, việc thờ cúng Vua được chuyển sang thờ những người cùng huyết thống, dần việc thờ cũng tổ tiên và cúng tế Trời trở nên quan trọng ngang nhau. (Ahn Jum Sik. Thế giới quan và cuộc chiến tâm linh. Trang 139-140. Seoul, NXB Joy)

Trong sách “Sử kí Tam quốc” của Hàn Quốc cũng có những ghi chép về việc thờ cúng tổ tiên, nhưng ngoài việc thờ cúng quốc tổ khi thực hiện nghi lễ Tế trời ra, hầu như không thể tìm được những ghi chép nào khác về thờ cúng tổ tiên. Cho đến tận cuối thời Goryeo, cùng với sự thâm nhập Tân Nho học, số lượng các nhà Nho ngày càng tăng lên. Đến đầu Chosun, mặc dù Nho giáo trở thành hệ tư tưởng độc tôn nhưng số người thực hiện nghi lễ thờ cúng cũng chỉ giới hạn trong một số quý tộc ít ỏi. Nhưng sau Loạn Nhâm Thìn (quân Nhật xâm lược Chosun vào năm 1592*) và Loạn Bính Tý (quân Thanh xâm lược Chosun năm 1636**), biến động xã hội thời loạn lạc đã làm những quy định về trật tự thân phận được nới lỏng, dẫn đến số người thuộc tầng lớp quý tộc tăng đột biến. Được biết, ban đầu giới quý tộc chỉ chiếm không quá 10% dân số, nhưng đến thời vua Triết Tông cuối thời Chosun (1849-1863) đã chiếm tới gần 70% tổng dân số cả nước. Theo đó việc cúng thờ cúng tổ tiên vốn là đặc trưng của tầng lớp quý tộc dần trở nên phổ biến trong toàn dân. (Sách đã dẫn, trang 141)

Theo Khổng Tử, thờ cúng tổ tiên là con đường kéo dài đạo hiếu. Khổng Tử nói rằng, chúng ta phải hiếu thảo không chỉ đối với cha mẹ đang sống mà còn với bảy đời Tổ tông. Sau, Khổng Tử lại nói “Không kính cẩn với người sống, sao lại thờ người chết, không biết đến cuộc sống sao biết cái chết”.


Như vậy, Khổng Tử khuyến khích thờ cúng tổ tiên vì cho rằng thờ cúng tổ tiên chính là tượng trưng cho chữ “hiếu”. Nhưng người Việt Nam thờ cúng tổ tiên là để cầu phúc. Họ nghĩ rằng phải thờ cúng tổ tiên thật chu đáo thì tổ tiên mới phù hộ cho. Điều này là một sự hiểu nhầm đối với tình yêu thương của cha mẹ. Tình yêu của cha mẹ dành cho con cái không phải là tình yêu có mục đích, có điều kiện mà hoàn toàn ngược lại. Giả sử con cái có làm điều sai hay gây tội ác, cha mẹ vẫn luôn mong con cái được an lành. Mấy năm trước ở Hàn Quốc có chiếu phim ‘Kẻ thù trở lại’. Hình ảnh người mẹ trong phim luôn cố gắng bảo vệ đứa con trai tội lỗi của mình khiến người xem chua xót. Người con trai (Lee Seong Jae đóng) đã sát hại cha mẹ đẻ của mình một cách dã man để cướp tiền rồi bỏ trốn. Tại hiện trường vụ án có sót lại dấu vết móng tay người con trai.

Người mẹ vì muốn xóa chứng cứ, trước khi trút hơi thở cuối cùng đã với tay ra lấy mẩu móng tay sót trên hiện trường và nuốt nó. Đây là giá trị cao độ thể hiện bản năng người mẹ, dù bị chết dưới lưỡi dao oan nghiệt của chính con trai mình, người mẹ vẫn mong con không bị bắt. Ngoài ra còn có bộ phim mang tựa đề ‘Mẹ’ đề cập vấn đề luân lí. Người mẹ (Kim Hye Ja thủ vai) sau khi biết có nhân chứng biết con trai mình (Won Bin thủ vai) là thủ phạm vụ sát hại đã tìm giết nhân chứng đó. Cha mẹ là những người cao cả như vậy. Cho dù con mình làm điều sai trái vẫn bỏ qua và bênh vực con. Đấy là bản năng của người làm cha mẹ. Thế nên suy nghĩ không thờ cúng tổ tiên, tổ tiên sẽ trách phạt con cháu là sai hoàn toàn. Ngược lại, nếu con cháu thờ cúng tổ tiên và tổ tiên ban phúc cho con cháu thì sự công bằng và đạo lý trên thế gian sẽ trở nên hỗn loạn. Tất cả tổ tiên đều nhắm mắt cho qua trước lỗi lầm của con cháu và luôn hướng về con cháu mình. (Còn tiếp)

(*), (**): chú thích của người dịch

Người dịch: Phạm Minh Hảo/ Trung tâm Giao lưu Văn hóa Việt Hàn